آواربرداري در زلرله

مقدمه

هر ساله بلاياي طبيعي همانند زلزله، سيل، طوفان و آتش سوزي قسمتهاي مختلفي از جهان را گرفتار ميكند. چنين بلاياي طبيعي علاوه بر آسيبهاي مستقيم جاني و مالي، با برجاي گذاشتن مقادير بسيار زيادي از آوار در محلهاي حادثه ديده باعث آلودگي محيط زيست و در برخي موارد سد شدن جريان زندگي در مكانهاي حادثه ديده مي شوند. كشور ما ايران، يك كشور حادثه خيز ميباشد كه بسياري از بلاياي طبيعي در آن بوقوع مي پيوندد كه ناديده گرفتن مسائل مربوط به از بين بردن آثار و زباله هاي باقيمانده در آن، شرايط زندگي را براي ساكنان دشوار مي سازد. بلاياي مختلف آوارهاي مختلفي برجاي مي گذارند كه محل وقوع حادثه نيز تاثير بسياري در نوع مواد پسماند دارد. در مقاله حاضر پس از بررسي انواع بلاياي طبيعي و نوع آوار آنها به مسئله آوار زلزله و پاكسازي محل پس از زلزله و دپو كردن مواد زايد پرداخته ميشود.

بلاياي طبيعي و نوع آوار

آواربرداري و حذف آن از محل حادثه ديده يكي از مهمترين اجزاء در عمليات نجات و بازسازي مي باشد. بسياري از آثار باقيمانده از بلاياي طبيعي خطرناك نيستند. خاك، مصالح ساختماني، زباله هاي سبز همانند درختان و بوته ها، حجم بسيار زيادي از آوار را تشكيل مي دهند كه بسياري از آنها قابل بازيافت مي باشند. مواد باقيمانده از طوفانها، زلزله ها، گردبادها، سيل و آتشسوزي در چند زير مجموعه قابل تقسيم مي باشد (جدول 1).

جدول 1: طبقه بندي مواد باقيمانده از بلايا

شناخت آوار زلزله

زلزله ايجاد كننده امواج لرزه اي بوده و باعث جابجائي زمين در طول گسلها مي گردد. اين امواج لرزه اي عامل ويراني ساختمانها و پلها در منطقه اي محدود و آسيب رسيدن به ساختمانها و ساير سازه هاي دورتر مي باشند. آسيبهاي جانبي ناشي از آتشسوزي، انفجار و آبگرفتگي هاي محدود ناشي از شكستگي لوله هاي آب ميتواند افزايش دهنده مقادير نخاله بوجود آمده باشد. آوار زلزله شامل مصالح ساختماني، وسايل شخصي افراد و رسوبات ناشي از زمين لغزش مي باشد. براي مثال جمع آوري و مديريت بقاياي بجامانده از زلزله نورتريچ (ژانويه 1994) در شهر لوس آنجلس تا مدتها ادامه يافت و مقدار آوار و نخاله در پايان ماه جولاي 1995 به 3 ميليون تن رسيد. در طي 3 ماه عمليات نخاله برداري، مقامات شهر تصميم به تلاش در جهت بازيافت نخاله ها در جهت صرفه جويي در ظرفيت باقيمانده دپو ها گرفتند. بسياري از زباله ها مربوط به آوارهاي ساختماني بود كه قابل بازيافت توسط شركتهاي محلي بودند. ساختمانهاي مختلف انواع مختلفي از آوار را به وجود مي آورند كه بصورت مختصر در زير به بررسي آنها مي پردازيم:

ساختمانهاي چوبي و بنايي غير مسلح: اينگونه ساختمانها معمولا از ساير سازه ها كوچكتر بوده و مصدومان در اين ساختمانها اغلب با استفاده از ابزار دستي قابل نجات و رهايي هستند. قطعات چوبي و ديوارهاي بنايي قابل خرد شدن به قطعات كوچكتر و قابل حمل مي باشد. لذا در اينگونه آواربرداري نيازي به ماشين آلات سنگين نيست و افراد تيم نجات با استفاده از ابزار دستي خود مي توانند به نجات افراد در زير آوار مانده بپردازند.

ساختمانهاي بتني: يك مد خرابي معمول در سازه هاي بتني بهنگام زلزله، فروافتادن دال كف، تقريبا بدون شكست، بر روي كف زيرين خود ميباشد. در اين نوع خرابي كه تحت عنوان "پن كيك" از آن ياد ميشود، دالهاي كف فروافتاده از دسترسي و رهايي مصدومان جلوگيري مي كند و لذا مشكلات زيادي را بخصوص درصورتي كه موقعيت و وضعيت قرباني نامعلوم باشد ايجاد مي نمايد. دال بتني هر طبقه به ابعاد 30 متر در 30 متر و به ضخامت 10 سانتيمتر وزني بالغ بر 250 تن دارد كه از ظرفيت جرثقيلهاي معمول فراتر است. لذا بايد اين دالهاي بتني به قطعات كوچكتر بريده شوند تا قابل حمل و جابجائي بوسيله جرثقيلهاي عادي شوند.

سازه هاي فولادي: ساختمانهاي فولادي يك طبقه معمولا داراي مقاطع فولادي كوچكي هستند كه با استفاده از اره هاي دستي و يا برقي قابل نفوذ مي باشد. حتي در ساختمانهاي سنگين صنعتي نيز از اين روش مي توان براي بريدن قطعات سنگين به تكه هاي قابل حمل استفاده نمود. جك و يا كيسه هاي هوا نيز براي ايجاد فضاي دسترسي به مصدومان قابل استفاده مي باشد. سازه هاي چند طبقه فولادي در داشتن دالهاي بتني به عنوان اعضاي سقف مانند سازه هاي بتني مي باشد. قسمت زيادي از آوار سنگين در ساختمانهاي فولادي بدليل تفاوت در سختي بين قابهاي فولادي و ديوارهاي آجري، با ريزش ديوارها حاصل مي گردد. پنلهاي پيش ساخته بتني معمولا سخت ترين نوع آوار را ايجاد مي كنند چرا كه معمولا به هنگام افتادن تكه تكه نشده و بصورت قطعات بزرگي باقي مي ماند.

پس از وقوع زلزله، بدليل گرفتار شدن بسياري از افراد در زير آوار، نياز به جابجايي سريع آوار به منظور كمك رساني به افراد مانده در زير آوار مي باشد، از سوي ديگر پس از پايان عمليات جستجو و نجات مرحله پاكسازي و آماده سازي محل حادثه ديده براي ادامه فعاليتهاي انساني آغاز مي گردد. بدليل متفاوت بودن ماهيت اين دو نوع آوار برداي مديريت اين بخشها نيز نياز به مهارتهاي مختلفي دارد و از دو منظر مي توان آواربرداري پس از زلزله را مورد بررسي قرار داد: آواربرداري كوتاه مدت (امدادي) و آواربرداري بلند مدت (پاكسازي).

شكل 1: نمونه اي از خرابي ساختمان بصورت پن كيك در زلزله 1999 ايزميت

شكل 2: آوار بصورت "پن كيك" – زلزله 1999 ايزميت

آوار برداري كوتاه مدت

آنچه كه در آوار برداري كوتاه مدت از اهميت بسزايي برخوردار مي باشد سرعت عمل و دقت در آوار برداري است. سرعت مقوله مهم در عمليات جستجو و نجات است چرا كه با توجه به جدول 2، از 24 ساعت اوليه پس از زلزله به عنوان زمان طلايي در نجات ياد مي شود.

جدول 2: احتمال زنده ماندن به نسبت زمان زير آوار ماندن [1]

بحث آواربرداري كوتاه مدت، از زير مجموعه هاي مديريت بحران بشمار مي رود و نياز به تخصص و آشنايي كافي به انواع آوار، نحوه امداد رساني و جستجو دارد. آنچه امر آوار برداري را مشكل مي كند، وجود آوار سنگين و مواد حجيم است كه به سادگي قابل جابجايي بوسيله اعضاي تيم نجات بدون استفاده از ابزار مكانيكي نمي باشد. براي مثال يك نمونه از آوار سنگين ممكن است يك دال بتني به ابعاد 3 متر در 3 متر و ضخامت 15 سانتيمتر با وزن تقريبي 3 الي 4 تن مي باشد. حجم و وزن زياد باعث ميشود كه بدون استفاده از ماشين آلات امكان نجات وجود نداشته باشد. دالهاي سقف و كف، قطعات بزرگ بتن مسلح و قطعات بتن پيش ساخته بعنوان آوار سنگين بشمار مي روند.

آوار برداري بلند مدت

در آواربرداري بلندمدت كه مربوط به مرحله پاك سازي محل حادثه ديده مي باشد، ماشين آلات سنگين از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشند. در اين مرحله شرايط بحران برطرف گرديده و بايد در مسئله پاكسازي به بازدهي و بهره وري توجه خاصي شود. براي شهرهاي بزرگ جهان مانند ونكوئر از هم اكنون براي مرحله پاكسازي برنامه مدوني آماده گرديده و تمهيدات ويژه اي براي مرحله بازيافت ضايعات حاصل از زلزله تهيه گرديده است. براي مثال با جداسازي و آسياب كردن آوار ساختماني مي توان مصالح مورد نياز براي زيرسازي جاده ها را تهيه نمود[4]. بدليل اهميت آواربرداري بلندمدت و مرحله پاكسازي، در مقاله اي جداگانه به اين موضوع پرداخته خواهد شد.

استفاده از ماشين آلات در آوار برداري كوتاه مدت

نقش ماشين آلات در آواربرداري پس از زلزله با توجه به نوع آوارهاي ايجاد شده تعيين مي شود و براي انواع مختلف آوار ابزار متفاوتي مورد استفاده قرار مي گيرد. البته بايد توجه نمود كه در مرحله امداد رساني (آواربرداري كوتاه مدت) با وجود اهميت مقوله سرعت، معمولا استفاده از ماشين آلات سنگين بدلايل زير توصيه نمي شود:

1. عدم دقت كافي

2. امكان آسيب رسيدن به افرادي كه زير آوار مانده اند بدليل سنگيني ماشين آلات

3. عدم امكان شنيده شدن صداي قربانيان زير آوار به دليل صداي ناشي از كاركرد ماشين آلات

با وجود مشكلات فوق استفاده از ماشين آلات در برخي موارد امري ضروري است، مخصوصا در زلزله هاي شهري كه بيشتر ساختمانها بصورت بتني و فولادي بوده و بدليل ايجاد آوارهاي سنگين نياز به ماشين آلات براي جابجائي آوار سنگين وجود دارد. جرثقيل بهترين وسيله در آواربرداري هاي شهري است و در مرحله بعد بيل مكانيكي براي انجام خاكبرداريهاي محدود مورد استفاده قرار مي گيرد اين درحالي است كه استفاده از لودر در آوار برداري بهيچ عنوان توصيه نمي شود. با وجود اين اغلب توصيه مي شود كه تا پنج روز بعد از وقوع زلزله از انتقال ماشين آلات سنگين به محل حادثه ديده جلوگيري شود و در صورتي كه نياز به كاركرد ماشين آلات غير قابل انكار باشد، بايد بهنگام كاركرد ماشين آلات از زمانهاي سكوت ( بمنظور شنيدن صداي احتمالي قربانيان ) استفاده شود.

ابزار جديدي كه در عمليات امداد و نجات استفاده ميشود جكهاي دستي و كيسه هاي هوا براي ايجاد فضاي لازم بمنظور خارج كردن افراد حبس شده در زير آوار است.

در ضمن بهنگام عمليات جستجو و نجات بايد به اين نكته توجه نمود كه آوار يك توده سه بعدي است و از هر شش وجه آن ميتوان وارد عمل شد. بطور سنتي در كشور ما خاكبرداري از بالا و جوانب مرسوم بوده و از توجه به ابعاد ديگر مانند نقب زدن از پايين غفلت ميشود (شكل 3).

شكل 3: دسترسي به زير آوار از طريق حفر نقب

خلاصه و نتيجه گيري

ايران، يك كشور زلزله خيز بوده و هر از چندي شاهد حوادث ناگواري در گوشه و كنار كشور هستيم. ولي آنچه كه بايد بدان توجه نمود اين است كه تا بحال در كشور ما زلزله شهري بوقوع نپيوسته و تقريبا تمام زلزله هاي كشور در مناطق روستايي و يا با بافت قديمي بوده اند ( زلزله هاي طبس، آوج، بم ... ) اين بدان معني است كه ما تابحال با آواربرداري ساختمانهاي بنايي مواجه بوده ايم ولي آنچه كه مشهود است آواربرداري شهري تفاوت چشم گيري با آواربرداري هاي بعمل آمده در كشور دارد. در يك زلزله شهري نميتوان يك دال بتني مسلح را با لودر جابجا كرد و يا نميتوان تلي از تيرآهن را با آن بلند نمود و مصدومان احتمالي را از زير آوار نجات داد. در آواربرداريهاي شهري جرثقيلها نقش اصلي را در آواربرداري بر عهده دارند. از سوي ديگر همواره شاهد بوده ايم كه بلافاصله بعد از زلزله آمار لودرهاي ارسال شده به مناطق زلزله زده در صدر اخبار مي باشد درحالي كه لودر مرگبارترين وسيله در عمليات امداد و نجات بشمار مي رود. آواربرداري يك عمليات كاملا مهندسي بوده و نياز به تجربه و ديد علمي دارد لذا از هم اكنون بايد در تربيت افراد متخصص در امر آوار برداري علمي اقدامات عملي صورت بگيرد.

شكل 4: آوار برداري با استفاده از بيل مكانيكي در زلزله 1999 ايزميت